3.6 Besluit hoofdstuk 3

De verhoudingen binnen de Vlaamse mediasector werden in dit hoofdstuk aan de hand van een aantal indicatoren gekwantificeerd.

Volgens Digimeter blijft de gemiddelde Vlaming het medium radio gebruiken om zich op de hoogte te stellen van de actualiteit.

Financieel gezien bleef de radiosector het tot 2019 redelijk goed doen. Radio ondervindt niet zoveel invloed van de concurrentie van het internet op zijn reclame-inkomsten en blijft alomtegenwoordig in het dagelijkste leven van vele Vlamingen.

Wat betreft Corona is er waarschijnlijk weinig invloed op de inkomsten van de publieke omroep op de korte termijn. De dotatie van de VRT is immers op voorhand vastgelegd. Er moet wel onderhandeld worden over een nieuwe beheersovereenkomst en mogelijkerwijze zullen uitlopers van de coronacrisis in deze beheersovereenkomst sluipen.

De particuliere radiozenders zagen hun bereik groeien door Corona. Maar de advertentiemarkten kenden een gevoelige daling in omzet. DPG Media is bijvoorbeeld voor meer dan de helft van zijn omzet afhankelijk van advertenties. Daarom zet het zijn 129 miljoen euro winst van 2019 integraal opzij.

De vaststelling van de vorige jaren omtrent mediagroepenconcentratie in de radiosector blijft bestaan. De concentratie is erg groot. Dit komt o.a. door de bijzonder sterke positie van de VRT.

Dit concentratieprobleem wordt deels veroorzaakt door de beperkte beschikbaarheid van radiospectrum. Met de overschakeling naar digitale radio komt er wel meer plaats voor meer radioconcurrentie. Dit zorgt er mede voor dat de concentratiemaatstaven op zenderniveau dalen. Momenteel is er, op zenderniveau, sprake van een lage concentratie. Digitale radio is echter nog niet zo goed ingeburgerd. Opmerkelijk is wel dat het maandelijks luisteren via een DAB of DAB+-set in 2019 steeg van 10% naar 14%.[444] Ook de netwerkradio’s die al iets meer marktaandeel beginnen te halen, zorgen voor deze verlaagde concentratie.

Ook de online populariteit van radiomerken werd bestudeerd. Het overwicht van VRT is hier nog meer uitgesproken. We kunnen tevens concluderen dat de radio-omroepen die zich richten op een jong publiek het meeste volgers hebben op sociale media, Radio 2 is duidelijk marktleider qua websitebezoeken.

Als we kijken naar de cumulatie van mandaten in de radiosector zien we een groot verschil met drie jaar geleden. De mandaten zijn veel minder geconcentreerd.

Hoewel voor bijna de helft van de Vlamingen lineair tv kijken een dagelijkse routine blijft, krijgt lineaire/live televisie geleidelijk aan meer concurrentie van alternatieven, zoals Netflix. Volgens de Digimeter is 83% (al jaren hetzelfde percentage) van de Vlamingen ingeschreven op digitale televisie en 40% (+9%) heeft toegang tot een abonnement op Netflix.[445] Uit de cijfers blijkt evenwel dat het merendeel van de Vlamingen digitale televisie en diensten zoals Netflix aanschouwen als complementaire platformen.[446] Uit de studie blijkt ook dat 59% (+3%) van de Vlamingen dagelijks naar de nationale tv kijkt voor zijn nieuwsgaring.[447]

De facilitaire bedrijven draaiden sinds 2016 financieel gezonde jaren. De coronacrisis heeft echter een grote impact op de sector. Grote facilitaire bedrijven als Videohouse en DB Video verwachten voor 2020 een omzetverlies op jaarbasis van 30%. Ook de productiehuizen zullen de uitbraak van COVID-19 en de hierop genomen maatregelen ter bestrijding hiervan zeker voelen in hun financiële resultaten van 2020.

De omroepen beleefden in 2020 een coronaparadox: de kijkcijfers boomden, maar de advertentie-inkomsten daalden drastisch. DPG Media is voor meer dan de helft van zijn omzet afhankelijk van advertenties. Daarom zet het zijn 129 miljoen euro winst van 2019 integraal opzij. SBS Belgium kan dan weer rekenen financiële ondersteuning vanwege de Telenet Group.

Er is waarschijnlijk weinig invloed op de inkomsten van de publieke omroep op de korte termijn. De dotatie van de VRT is immers op voorhand vastgelegd. Er moet wel onderhandeld worden over een nieuwe beheersovereenkomst en mogelijkerwijze zullen uitlopers van de coronacrisis in deze beheersovereenkomst sluipen.

De winstgevendheid van de exploitatiemaatschappijen van regionale tv daalt al drastisch sinds 2007, met (lichte) opflakkeringen. De omzet groeit ondertussen wel gestaag. Ook de regionale omroepen zullen hard getroffen worden door minderinkomsten uit advertenties.

Telenet, als dominante speler op de distributiemarkt, blijft ook op andere schakels van de waardeketen een belangrijkere positie innemen. Zo heeft het De Vijver Media, dat onder andere de televisieomroepen VIER, VIJF en ZES en het productiehuis Woestijnvis overkoepelt, volledig overgenomen. Dat zorgt er wel voor dat Telenet financiële hinder kan ondervinden door de reclameval bij SBS. Ook gesloten winkels tijdens het hoogtepunt van de coronacrisis kunnen dienstenverdelers parten spelen. Dat zorgt voor een minderverkoop van smartphones en heeft ook een impact op de klantengroei, bv. omdat installaties beperkt worden. Enkele dienstenverdelers hebben ook een commerciële inspanning gedaan voor hun klanten, wat op de inkomsten buiten de bundels weegt.

Als we kijken naar de concentratiemaatstaven binnen de televisiesector zien we dat er bij de productiehuizen een lage concentratiegraad heerst. Bij de televisieomroepen is de mediagroepenconcentratie sterker, hoewel de HHI-index in 2019 0,2462 (‘matig geconcentreerd’) bedroeg. De opkomst van nieuwe onafhankelijke themazenders, dewelke de HHI-index doet afnemen, is positief te noemen in dit kader. Uit de concentratieindexen van de tv-zenders van de voorbije tien jaar zien we dat de vier grootste zenders (Eén, Canvas, VTM en VIER) nauwelijks aan marktaandeel inboeten, maar dat er wel enkele kleine zenders zijn bijgekomen. In de distributiesector is er ook een hoge mate van concentratie. De alternatieve operator Orange wint met mondjasmaat terrein, maar aan de andere kant slaagde het over-the-top initiatief Stievie er nooit echt in om de Vlaming te overtuigen. In 2020 werd Stievie dan ook stopgezet. DPG Media zet alles op zijn gratis Platform VTM GO en de SVOD-dienst Streamz (in een joint venture met Telenet).

Personalisatie dringt meer en meer door binnen de mediasector. Waar de voorbije jaren in het teken stonden van de ontwikkeling van gepersonaliseerde of targeted advertising, zetten de dienstenverdelers nog een stap verder door de mogelijkheden van hun digicorders en interfaces aan te passen. Dit allemaal met als doelstelling om een zo persoonlijk mogelijk aanbod voor de consument te creëren.

Ook de online populariteit van tv-merken werd in kaart gebracht. VRT NWS, de nieuwssite van de VRT, verpulvert alle andere websites. Het mag duidelijk zijn dat de sites van de televisiezenders zelf, heel wat minder populair zijn dan digitale merken als VRT NWS of VTM GO. Als we hln.be meenemen in de vergelijking, omdat VTM Nieuws geïncorporeerd werd in deze website, komt deze binnen op de eerste plaats.

De openbare omroep en DPG Media verdelen de koek quasi volledig onder elkaar wat betreft websitebezoeken. SBS kan zijn gewicht in kijkcijfers en sociale mediavolgers niet omzetten in websitebezoekers.

Als we kijken naar de cumulatie van mandaten in de televisiesector zien we dat TV Bastards, een dochteronderneming van DPG Media, via Bites Europe en De Buren, bestuurlijke banden heeft met verschillende regionale omroepen.

De gedrukte pers had het de afgelopen jaren al moeilijk door onder andere dalende verkoopcijfers en dalende advertentieopbrengsten. Dit is vooral problematisch voor de magazinemarkt en de gratis pers. Mediabedrijven proberen dit te counteren via consolidatie en digitalisering, zowel van producten als processen. In 2020 sloeg daarenboven het coronavirus toe waardoor er sprake was van de eerder vermelde coronaparadox. Wat de precieze impact hiervan op de gedrukte pers was of is, zal de volgende jaren duidelijk(er) worden.

Bovendien blijkt uit de financiële cijfers dat het de grote distributeurs wederom voor de wind gaat. De markt blijft in handen van quasi één zeer grote speler die veel meer activiteiten ontplooit dan het louter verdelen van geschreven pers. Qua cijfers laat het bedrijf haar concurrenten dan ook ver achter zich liggen. De kleine onafhankelijke krantenwinkels blijven het daarentegen zeer moeilijk hebben.

Bij de dagbladen wordt de daling in de gedrukte verkoop deels gecompenseerd door de stijgende digitale verkoopcijfers. De digitale verkoopcijfers van de zogenaamde kwaliteitskranten (De Tijd, De Standaard en De Morgen) liggen aanzienlijk hoger en vormen een belangrijk aandeel in hun totale verkoop. De Standaard en De Tijd verkopen zo meer kranten in 2019 dan in 2015. Van de populaire en regionale titels (Het Laatste Nieuws, Het Nieuwsblad, Gazet van Antwerpen en Het Belang van Limburg) verkopen de eerste twee titels ongeveer evenveel digitale abonnementen als de kwaliteitskranten.

De digitale krantenverkoop van DPG Media of Mediahuis kon niet volledig in kaart worden gebracht. Beide ondernemingen verkopen namelijk ook abonnementen die toegang geven tot hun plusartikels. Hiervan zijn geen openbare cijfers beschikbaar en DPG Media en Mediahuis waren niet bereid deze informatie te delen vanwege de commerciële gevoeligheid. Aangezien Mediafin zulke abonnementen niet aanbiedt, kunnen we dus enkel bij De Tijd met zekerheid vaststellen dat de dalende papieren krantenverkoop wordt goedgemaakt met de digitale krantenverkoop.

Het Centrum voor Informatie over de Media (CIM) stelt voor het eerst de bezoekcijfers van de nieuwapps ter beschikking. Het Laatste Nieuws steekt er namelijk met kop en schouders bovenuit. Zo heeft HLN ongeveer een derde meer bezoekers op haar website, dubbel zoveel installaties van de app HLN.be en liggen de bezoekcijfers van deze app vier keer zo hoog als de tweede, telkens Het Nieuwsblad.

De introductie van digitale tijdschriften komt ook dit jaar niet van de grond. De sterk dalende gedrukte verkoop van magazines wordt absoluut niet opgevangen door het digitale luik. Bovendien dalen de inkomsten door minder betalende lezers en krimpende advertentie-inkomsten. Dit zet de winstgevendheid onder druk. De gevolgen van de recente COVID-19-pandemie zit nog niet in bovenstaande cijfers vervat daar het om het boekjaar 2019 gaat.

De concentratie bij de uitgeversgroepen van kranten kende in 2013 een sterke stijging door de oprichting van Mediahuis dat jaar. In de jaren die volgden werden de zeven belangrijkste betalende Vlaamse kranten uitgegeven door slechts twee uitgeverijen, met name DPG Media en Mediahuis. Dit veranderde in 2018 toen de participatie van DPG Media in Mediafin werd overgenomen door Roularta Media Group. Het bracht een kleine daling van de mediaconcentratie teweeg. Dit jaar stabiliseert de concentratie zich.

De concentratie bij de uitgeversgroepen van magazines kende eveneens verschillende sterke stijgingen. De eerste stijging was in 2015 en kwam doordat aparte ondernemingen zoals Senior Publications en Humo niet meer als aparte bedrijven, maar behorende tot hun moederbedrijven werden beschouwd. De tweede stijging was in 2017 door de overname van de Sanoma-titels door Roularta. De meest recente stijging vond plaats in 2018 en kwam door de ontmanteling van Cascade en de overname van TV Gids Primo door DPG Media. Momenteel bezitten drie spelers, met name DPG Media, Roularta en Drukkerij en Uitgeverij Halewijn bijna 100% van de markt. In het algemeen blijft ook dit jaar het concentratieniveau bij tijdschriften onder het niveau van de dagbladenmarkt, zeker wat titels betreft. De indexen volgens groep stijgen langzaamaan wel meer naar dezelfde niveaus. Het is belangrijk om hierbij op te merken dat niet de volledige markt van magazines in deze concentratiemaatstaven is opgenomen, maar enkel de twintig best verkopende titels.

Wat nog opvalt in de magazinemarkt is dat qua sociale media en zeker websitebezoeken Roularta ook dit jaar weer uitgesproken marktleider is. Op vlak van betaalde verspreiding blijft DPG Media de grootste.

Als we tot slot nog kijken naar de cumulatie van mandaten in de sector van de geschreven pers zien we dat Roularta via Mediafin en Mass Transit Media bestuurlijke banden heeft met Mediahuis.

Het is moeilijk om de concentratie te meten op het internet. Zo kan de surfer veel meer websites bezoeken dan diegene die in dit hoofdstuk besproken worden en gemakkelijk naar meerdere websites surfen die toch worden opgenomen. Ook dit jaar vertonen de websites van Vlaamse mediagroepen opnieuw een hoge concentratie op vlak van groepen. Dit komt door het feit dat de websites van Het Laatste Nieuws en Het Nieuwsblad enorm hoge bezoekersaantallen hebben in vergelijking met de overige websites. Op het vlak van websites is er eerder een lage concentratie. De bezoeken van de vier grootste mediagroepen (Mediahuis, DPG Media, VRT en Roularta) bereiken samen een marktaandeel van meer dan 90%. De relatieve populariteit van radio, tv of geschreven pers in hun eigen medium, wordt bovendien niet altijd weerspiegeld op het internet. De nieuwsmedia blijven erg populair, hun websites worden het meest bezocht. Ook op sociale media blijven zij het goed doen, samen met radio- en tv-merken VTM, Studio Brussel, één en Qmusic. In tegenstelling tot de merken van de geschreven pers vertaalt de populariteit van deze merken zich op sociale media niet in websitebezoeken.

Dit jaar worden de globale cijfers van de maand juni 2020 gebruikt bij de opmaak van de figuren in hoofdstuk 3 in plaats van het gemiddeld aantal websitebezoeken per dag voor een periode van drie weken. Het is namelijk niet meer mogelijk om deze laatste cijfers via het CIM op te vragen. Om die reden kunnen de cijfers met voorgaande jaren niet vergeleken worden.

Als we overkoepelend kijken naar de mediagroepen zien we dat ondanks de daling van het aantal mediagroepen, de omzet en het aantal werknemers min of meer op peil blijven. De winstgevendheid staat echter onder druk. Zo kent de bedrijfswinst voor het tweede jaar op rij een stevige daling. Ook de winst van het boekjaar vóór belastingen daalt significant.

Ook dit jaar werden de prijzen van Vlaamse mediaproducten bestudeerd. De kosten voor radio, televisie en geschreven pers zijn in 2019 opnieuw gestegen, en dit sneller dan de index der consumptieprijzen. Vooral de felle stijging van de krantenprijzen springt opnieuw in het oog. De onrechtstreekse kosten om van mediaproducten te genieten, zoals de kosten voor een computer of een mobiele telefoon zijn evenwel opnieuw gedaald.

Ten slotte werd de Vlaamse mediasector ook gesitueerd in een internationale context. Door de taalbarrière is het voor Vlaamse mediaondernemingen niet evident om activiteiten in het buitenland te ontplooien. Het is dan ook niet verwonderlijk dat er vaak naar de Nederlandse markt wordt gekeken. Njam! Nv lanceerde bijvoorbeeld in juli 2019 onder de naam njam! het Nederlandse equivalent van de Vlaamse kookzender Njam!. DPG Media Group en Mediahuis zijn de twee grootste uitgevers in Nederland, ze bezitten samen bijna 90% van de Nederlandse dagbladmarkt. In 2020 nam het Nederlandse dochterbedrijf van DPG Media de onderneming Sanoma Media Netherlands over. Dit heeft ook gevolgen voor de Belgische markt. Wat radio’s betreft is Qmusic ondertussen ook een vaste waarde geworden in Nederland.

Er wordt meer en meer over de taalgrens getrokken. Roularta Media Group is er zeer aanwezig en ook de Vlaamse tv-scène zoekt toenadering tot de Waalse markt: via het exclusief contract met Proximus (vanaf 2018) versterkte Studio 100 zijn aanwezigheid in Wallonië en ook Dobbit TV zendt er uit. Transfer is quasi als enige reclameregie ook actief in Wallonië. Telenet nam in 2017 SFR Belux over en breidt dus zijn kabelvoetafdruk uit in Brussel, een deel van Wallonië en Luxemburg.

Bovendien geven Orange Belgium en Telenet de hoop nog niet op om VOO over te nemen. De verkoopstransactie tussen VOO en Providence werd immers het onderwerp van een kort geding ingesteld door Orange Belgium, waar later ook Telenet Group Holding toetrad. Op 29 juni 2020 besliste de rechtbank om de overeenkomst met onmiddellijke ingang te schorsen.

Mediahuis breidt ook uit naar andere buurlanden. Zo kocht het bedrijf in 2019 het Ierse Independent News & Media. Dat is de mediagroep boven onder andere de best verkochte krant van Ierland, de Irish Independent.

Het is de eerste Vlaamse krantenuitgever die op de Engelstalige markt actief wordt. Daarnaast kocht Mediahuis in 2020 de Luxemburgse mediagroep Saint-Paul Luxembourg waardoor het eigenaar is van onder meer de Luxembourg Times en de oudste krant van Luxemburg, de Luxemburger Wort. Op 15 september 2020 raakte bekend dat Mediahuis een principeakkoord heeft met de Nederlandse NDC groep. Na goedkeuring door de ACM, wordt de uitgever van Dagblad van het Noorden, Leeuwarder Courant en Friesch Dagblad een zelfstandig dochterbedrijf binnen Mediahuis.

De belangrijkste radio-omroeporganisaties in Vlaanderen zijn in Vlaamse handen. Wel is sinds september 2018 een Vlaamse poot, NRJ Vlaanderen, van het Frans commercieel radiostation NRJ aanwezig. Norkring zendt ook de Engelstalige BBC World Service Radio uit op het Vlaamse DAB+-netwerk. In de radiodistributiemarkt zijn wel voornamelijk buitenlandse ondernemingen actief. Het betreft hier het Nederlandse Broadcast Partners en het Noorse Norkring.

De internationalisering van de tv-markt neemt toe, in elk onderdeel van de waardeketen duiken internationale spelers op. Het productiehuis De Mensen kwam in 2019 voor 60% in handen van de Franse groep Newen, die op haar beurt een dochter is van de Franse zender TF1. Maar ook bij de rechtenverwerving (bv. Discovery Communications), omroepen (bv. Nickelodeon), distributie (bv. Norkring) en OTT-diensten (bv. Netflix) vinden we internationale spelers terug. De Luxemburgse M7 Group, die sinds 2009 satellietdienstenverdeler TV Vlaanderen commercialiseert, fuseerde in 2020 met Canal+ Luxembourg.

Er is weinig directe buitenlandse aanwezigheid in de Vlaamse geschreven pers. Verschillende Vlaamse magazines kennen wel hun oorsprong in een buitenlands concept. In 2019 lanceerde GMGroup de Nederlandstalige versie van het Amerikaanse tijdschrift Newsweek. Als gevolg van de overname van Telegraaf Media Groep wordt de Nederlandse familie Van Puijenbroek de derde aandeelhouder van Mediahuis.

Wat het internet betreft, situeert de controle zich voornamelijk in het buitenland. Denk maar aan sociale media en zoekmachines. We zien ook dat Vlaamse contentaanbieders meer en meer samenwerkingen aangaan met buitenlandse contentaanbieders, zoals Telenet met het Amerikaanse HBO, DPG Media met het Britse streamingplatform Walter Presents of Proximus met het Amerikaanse Disney.

Daarenboven wordt in dit hoofdstuk ook dieper ingegaan op het weglekken van de advertentie-investeringen naar buitenlandse bedrijven. De VRM stelde vast dat na het combineren van verschillende internationale studies Google tussen de 93.340.000 euro en de 233.350.000 euro uit de Belgische online advertentiemarkt haalde en Facebook tussen de 186.680.000 euro en de 280.020.000 euro. We moeten hier echter rekening houden met het feit dat de gebruikte percentages verouderd zijn (respectievelijk uit 2006 en 2014). Deze percentages (en dus ook de bedragen) zijn in de periode tussen 2006/2014 en 2020 hoogstwaarschijnlijk gestegen.

Als we een blik werpen op het onderzoek naar lokale journalistiek zien we een stijging van het private lokale nieuwsmedia-aanbod. Ook het percentage digital-only initiatieven op het totaal aantal private lokale nieuwsmedia stijgt. Uit ons onderzoek blijkt ook dat er zeker geen sprake is van structurele lokale ondersteuning van nieuwsmedia.

Hoewel er niet één speler is die de hele Vlaamse mediasector domineert, blijken veel vormen van horizontale, verticale of crossmediale concentratie te bestaan in en tussen een aantal segmenten van verschillende Vlaamse mediavormen. Voor de aggregatie van klassieke mediaproducten is 80 tot 100% van de markt in handen van slechts vijf mediagroepen: VRT, DPG Media, Mediahuis, Roularta Media Group en De Vijver Media. DPG Media is als enige actief in alle mediaproducten en ontpopt zich als toonbeeld van een crossmediale mediagroep. In onderstaande tabel wordt een overzicht gegeven van de horizontale concentraties die doorheen het hoofdstuk werden becijferd.^[448]

Tabel 112: Overzicht concentratiemaatstaven (HHI)

Legende: 

- Groen: niet geconcentreerd (waarde <0,15)

- Oranje: matig geconcentreerd (waarde 0,15 ≤ x ≤ 0,25)

- Rood: sterk geconcentreerd (waarde >0,25)

- “-“: geen waarde berekend

Door middel van de bewoording 'pijl naar boven', 'pijl naar beneden' of '=' wordt aangegeven of we te maken hebben met een stijgende, dalende of gelijke kleurcode HHI tov 5 jaar geleden.

Deze concentraties kunnen een risico inhouden voor de diversiteit van het aanbod. Op radiovlak blijft het VRT-aandeel meer dan de helft bedragen. Met de overschakeling naar digitale radio komt er wel meer plaats voor meer radioconcurrentie. Ook de netwerkradio’s halen al iets meer marktaandeel. Dit zorgt er voor dat de concentratiemaatstaven op zenderniveau dalen. We merken ook de toenemende activiteiten van de dominante televisiedistributeur Telenet in andere delen van de televisiewaardeketen. Omroeporganisaties proberen dan weer rechtstreeks naar de kijker te gaan met eigen platformen. In de markt van de geschreven pers is de dominantie van de krantenmarkt door slechts twee grote uitgevers, DPG Media en Mediahuis, opvallend. In de magazinemarkt zien we de laatste jaren ook een sterke consolidatiebeweging met twee grote uitgevers: Roularta en DPG Media.